Rezerwat Archeologiczny Kultury Łużyckiej
Rezerwat Archeologiczny Kultury Łużyckiej to obiekt wystawienniczy Muzeum Częstochowskiego. Pierwsze fragmenty kości i ozdób na tym terenie odkrywano już przed I wojną światową, a znaleziska te trafiały na posterunek policji. Kolejne szczątki zostały odnalezione w 1927 i 1952 roku, jednak nie przetrwały do dziś. Do 1959 roku pobliska Szkoła Podstawowa nr 20 przechowywała kilka naczyń, które pochodziły z przypadkowych odkryć.
Cmentarzysko zostało odkryte w styczniu 1955 roku w wyniku prac budowlanych przy trasie tramwajowej i wiadukcie na Alei Pokoju w dzielnicy Raków. Wstępne znaleziska uległy zniszczeniu, ale latem tego samego roku przeprowadzono ratunkowe wykopaliska, które zabezpieczyły 11 grobów. Dalsze badania rozpoczęto w 1960 roku na większym obszarze, co pozwoliło na odkrycie 69 grobowców. W tym samym roku podjęto decyzję o budowie rezerwatu o powierzchni jednego ara, a na jesieni 1960 roku rozpoczęto prace budowlane. Pawilon kryjący cmentarzysko zaprojektował architekt Włodzimierz Ściegienny, jednak projekt został ograniczony ze względów finansowych. Rezerwat został otwarty 9 czerwca 1965 roku i obejmował jedynie część z 80 odkrytych grobów, a reszta eksponatów została umieszczona w gablotach otaczających wykop. Dziś rezerwat jest jedynym na świecie zachowanym w miejscu odkrycia stanowiskiem archeologicznym kultury łużyckiej.
Obiekt stanowi trwale zakonserwowane cmentarzysko grupy śląsko-małopolskiej z okresu halsztadzkiego kultury łużyckiej, datowane na wczesną epokę żelaza (750-550 lat p.n.e.). Cmentarzysko ma powierzchnię blisko 100 m² i charakteryzuje się rzędowym układem grobów, w tym 25 ciałopalnych i 44 szkieletowych, przykrywanych kawałkami wapienia i granitu. W grobach szkieletowych zmarłych chowano w pozycji wyprostowanej, z głowami skierowanymi na południe. Nekropolia pierwotnie znajdowała się na wydmie obok nieistniejącego strumienia, a jej rozmiary są trudne do oszacowania z powodu częściowego zniszczenia podczas budowy ulicy.
Rezerwat powstał dzięki inicjatywie Włodzimierza Błaszczyka, ówczesnego dyrektora Muzeum Częstochowskiego i archeologa. Badania ujawniły, jakie choroby dotykały mieszkańców tego regionu, jakie stosowali metody leczenia (odkryto ślady udanej trepanacji czaszki), a także jakie mieli zwyczaje i codzienne zajęcia. Przy zmarłych składano żywność, naczynia, ozdoby, narzędzia i broń. W grobach znaleziono także zabawki, takie jak trzy grzechotki w kształcie ptaszków, oraz biżuterię, w tym dwie bransolety, najprawdopodobniej wykonane z żelaza meteorytowego o wysokiej zawartości niklu, sprzed 2,5 tysiąca lat.
W latach 2001–2002 rezerwat przeszedł gruntowny remont, podczas którego odkryto kolejne pięć grobów. Od 2003 roku trwała konserwacja zabytków i materiałów kostnych znajdujących się w rezerwacie, którą prowadzili pracownicy Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Prace zakończono w 2004 roku, a rezerwat ponownie udostępniono zwiedzającym.